ભગલો
તમે કેટલાય ભગુભાઈઓને મળ્યા હશો, અને ભલું હશે તો કેટલાક ભગલાઓને પણ મળ્યા હશો. પણ અહીં જે ભગલાની વાત છે તેને તો નહિ જ મળ્યા હો. એટલે આપણે ભગલાને મળીએ.
"ભગાભાઇ, લોકો તમને ભગલા જેવા નામે બોલાવે તેમાં તમને અપમાન નથી લાગતું?"
" લોકો તો ભગવાનને પણ ભગલો કહે છે તો મને કહે તેમાં કાંઈ નવાઈ નહિ. પેલા સુમનભાઈ તો મોટા ઓફિસર છે. છતાં તે ગામમાં આવે ત્યારે કાશી ડોશી એને સોમલો કહીને જ બોલાવે છે. એક દહાડો તો ગમ્મત થઇ. સુમનભાઈએ મને દાઢી કરવા બોલાવેલો. પાછળના ચોકમાં ખુરશી મૂકીને સુમનભાઈ બેઠા અને બાજુમાં સ્ટૂલ પર મારા ઓજારો ગોઠવીને હું ઊભો ઊભો દાઢી કરતો જાઉં અને સુમનભાઈને ગામની નવાજૂની સંભાળવાતો જાઉં. એવામાં કાશી ડોશી ફૂલ લેવા આવ્યા. મને જોઈને કહે, "અલ્યા ભગલા, સોમલાની દાઢી કરી રહે એટલે મારા નિમાળા લેતો જજે."
"ભગાભાઇ, નિમાળા એટલે શું?"
"અમારા બાજુ વિધવા ડોશીના માથાના વાળ ઉતારે તેને 'નિમાળા લીધા' એવું કહેવાય. તમારી જેમ જ સુમનભાઈ પણ નિમાળા એટલે શું તે સમજેલા નહિ. દાઢી કરીને મારો સામાન આટોપતો હતો ત્યારે સુમનભાઈએ મને પૂછ્યું, "પેલા કાશીબા શું આપવાની વાત કરતા હતા?" મને સમજણ ના પડી કે સુમનભાઈ શું કહે છે એટલે મેં કહ્યું, "કાંઈ નહિ', ત્યારે સુમનભાઈએ ફોડ પડ્યો કે "કાંઈ લેતા જવાનું કહેતા હતા ને?'" નિમાળા એટલે શું તેની તેમને હજી સમજ નહોતી પડી. ભગલાએ કહ્યું, "તમે અમારી બાજુની ભાષા ઓછી જાણો એટલે તમારે તો પૂછવું પડે, પણ સુમનભાઈ તો ગામમાં જ મોટા થયેલા. એમને એટલી ખબર ના હોય પછી ડોશી એમને સોમલો કહે તેમાં કાંઈ ખોટું ખરું?"
"સુમનભાઈને કાશી ડોશી સોમલો કેમ કહે છે તે તો તમે સમજાવ્યું, ભગાભાઇ, પણ તમને આખું ગામ ભગલો કેમ કહે છે તે તો કહો.."
"ગામની વસ્તી મોટી અને આ કામ કરનાર હું ને મારો ભાઈ બે જણા.. મારો ભાઈ તો બિચારો દેશી ઢબે વાળ કાપતા શીખેલો એટલે ઘરડાઓ સિવાય કોઈ એને બોલાવે નહિ. રહ્યો હું એકલો અને ગામ આખું."
"તે તમે તમારા બાપા પાસે નહોતા શીખ્યા?"
"શીખેલો તો બાપા પાસે જ. પણ મારા મોટા ભાઈ મને આફ્રિકા લઇ ગયેલા. ત્યાં તો ધોળિયા લોકોના પણ વાળ કાપવા પડે એટલે મોટા ભાઈએ મને મારી મારીને શીખવી દીધેલું."
"તો પછી પાછા કેમ આવતા રહ્યા?"
"કરમની કઠણાઈ, બીજું શું? જરાક ઠેકાણે પડ્યો ને ઘર કર્યું, એટલામાં બાપા અહીં માંદા પડ્યા મોટાભાઈએ મને અહીં મોકલ્યો. કીધું કે બાપાને સાચવજે અને નાનાને સોંપીને તારી વહુને લઈને પાછો આવજે. બાપા તો થોડા વખત જીવ્યા અને ગુજરી ગયા. કારજ કરીને વહુને લઈને જવાની તૈયારી કરી એટલામાં લડાઈ ફાટી નીકળી. લડાઈ પતે ને જાઉં જાઉં કરતા દિવસો વીતી ગયા. એવામાં વહુ ગુજરી ગઈ. આમ ને આમ વિસા કેન્સલ થયા."
"એટલે તમે ગામમાં ઈંગ્લીશ કટ વાળ કાપી આપો છો એમ ને?"
"ઠીક મારા ભાઈ. એક જણના વાળ કાપતો હોઉં ત્યાં બીજો આવે, 'ચાલ ભગલા, હમણાં ને હમણાં દાઢી કરી દે. મારે ગાડી પકડવાની છે.' એની ગાડી પકડાવવા જાઉં ત્યાં કોઈ કહે મારે લગનમાં જવાનું છે. આમ ને આમ આખા ગામમાં આ છેડેથી પેલે છેડે દોડાદોડ કરતો રહું."
"આવક સારી થતી હશે.:"
"આવકમાં તો વર્ષે દહાડે પોણો મણ દાણાં. ઘરમાં બે જણ હોય કે ચાર જણ, પણ એમાં કોઈ ફરક નહિ. જો કે હવે રોકડા આપનાર નીકળે છે, પણ વાળ કાપવાના બે રૂપિયા અને દાઢીના આઠ આના. એમાં અહીંથી ત્યાં દોડવાનું. સમય સાચવવાના, સમય સચવાય નહિ પછી ભગાભાઇ કોણ કહે? એટલે ભગલો જ ચાલે."
"તમે શહેરની દુકાનમાં નોકરીએ જતા રહો તો?"
"ના રે ભાઈ. નોકરી એટલે નોકરી. અહીં આવક ઓછી પણ બાદશાહી તો ખરી ને? ગામમાં કોઈ વર ભગલા વગર પરણી ના શકે."
"તે કેવી રીતે?"
"વરરાજાના ને જાનૈયાનાં વાળ કાપવાના ને દાઢી કરવાની. વરરાજાનું છત્ર જેવું ભગલા પાસે છે તેવું આજુબાજુના કોઈ ગામમાં નથી. ભગલાનું છત્ર અને ચામર હોય એટલે વરરાજા અસલ રાજા લાગે. જાન નીકળવાની હોય તે દહાડે સવારથી જાનૈયાઓની દાઢી કરવાનું શરુ કરું તે જાન નીકળવાનો વખત થાય ત્યાં સુધી ચાલુ જ રહે."
"આવકનો તડાકો પડે."
"હાસ્તો. છત્ર ચામરના સાત કે અગિયાર રૂપિયા વરનો કારભારી આપે, વરરાજાના પીઠીવાળા કપડાં મળે. બધું આવી ગયું. પણ ભગલો નહિ હોય તો જાન ઝાંખી લાગે."
"બધે તમે એકલા જ જાઓ કે તમારા ભાઈ પણ?"
"અમે ઘર વહેંચી લીધેલા. મારા ભાગના ઘરોમાં મારે જવાનું. એના ભાગના ઘરોમાં એણે. પણ દાઢી કરવા અને વાળ કપાવવા તો મને જ બોલાવે. બેસતા વર્ષના દિવસે અરીસો બતાવવા બધાને ત્યાં જાઉં."
"એ વળી શું?"
"બેસતા વર્ષના દિવસે સવારમાં અરીસો લઈને નીકળું અને બધાને અરીસામાં મોં બતાવીને શુકન કરાવું. લોકો મને બોણીના શુકન કરાવે. કોઈ રૂપિયો, કોઈ બે રૂપિયા. એક વાર તો ગમ્મત થઇ. દિવાળીની રાતે મોડે સુધી દાઢીઓ કરીને હું તો સૂઈ ગયો. થોડી વાર પછી ત્રણ જુવાનિયાઓએ ઊઠાડ્યો. "ઊઠ ભગલા, સવાર થવાની..." હું આંખો ચોળતો ઊઠ્યો અને પૂછ્યું, "કેટલા વાગ્યા?" તો 'પાંચ' કહી એક જણે ઘડિયાળ બતાવ્યું. 'ચાલ જીવ, હવે ઊઠવાનું જ છે તો દાઢી કરી આપું.' ત્રણેની દાઢી કરી, સામાન સમેટયો, ત્યાં તો એક કહે, "ભગલા, સૂઈ જ હવે. હજુ તો દોઢ વાગ્યો છે." અને બધા હસી પડ્યા."
"તમને ગુસ્સો ના આવ્યો? એવું ના થયું કે અસ્ત્રાથી બધાને વાઢી નાખું.?"
"ના રે, રંગત આવી. જુવાનિયાઓને વિશ્વાસ હશે કે હું ગુસ્સો નહિ કરું એટલે જ મને પાછું સુઈ જવાનું કીધું ને?. નહિ તો રાતે બે વાગે મને ગામમાં ફરતો કરીને એ લોકો ઘરમાં ઊંઘી ગયા હોત તો? તે દિવસે તો મગનો ય નહિ અને મગનાની માં પણ નહિ એટલે આપણે એકલા રામ."
"એટલે તમે બીજું લગ્ન કરેલું?"
"મગનની માં સાથે તો ત્રીજું. પહેલાવાળી મારી ગઈ. બીજી જોડે ફાવ્યું નહિ એટલે નાત મારફત ફારગતી (છૂટાછેડા) લીધી. મગનની માં તો ત્રીજી. આ વખતે મેળ એવો પડી ગયો કે એ પણ સુખી અને હું પણ. મગનો ભણી ગણીને નોકરીએ વળગે એટલે અમને બેઉ ને નિરાંત."
"તો મગના પાસે આ ધંધો નથી કરાવવો?"
"મગનાને એ નહિ ફાવે. ગામના લોકો મને ભગલો કહીને બોલાવે અને ફાવે તેમ બોલે તે જોઈને એનો જીવ એટલો ઊંચો નીચો થઇ જાય કે જાણે હમણાં મારી બેસશે. એવો સ્વભાવ નહિ ચાલે આ ધંધામાં. લોકોના ચાર બોલ સાંભળીએ એટલે શું ઘસરકા પડી જવાના હતા શરીરને. પણ હવેના જુવાનિયાઓથી એ નહિ બને."
"તમને ભગલો કહીને કેમ બોલાવે છે તે તો તમે કીધું, પણ એવું કોઈ નથી કે જે તમને ભગુભાઈ કે ભગાભાઇ કહીને બોલાવતું હોય?"
"છે ને ઘણા. ભણેલા ગણેલા અને શહેરમાં રહેતા ગામના લોકો અહીં આવે ત્યારે ભગુભાઈ કહીને બોલાવે. કોઈને કામ કરાવવું હોય ત્યારે પણ ભગુભાઈ કે ભગાભાઇ કહીને બોલાવે. તમારે પણ મારી પાસે વાત કઢાવવી હતી એટલે જ ભગલાનું ભગાભાઇ કર્યું હશે ને. પણ સાહેબ, હું છોટુભાઈની દાઢી કરીને આવું. ત્યાં સુધી તમે બેસજો. પછી આપણે નિરાંતે વાત કરીશું." કહી ભગલો પેટી લઈને ચાલવા મંડ્યો.
"બેસજો હો. હમણાં દસ મિનિટમાં આવું છું." જતા જતા પણ એણે કહ્યું. અને હું બેસી રહ્યો. દસને બદલે સો મિનિટ થઇ એટલે હું કંટાળ્યો અને ઊઠીને ચાલતો થયો. રસ્તામાં વડ નીચે જોયું તો ભગલાએ એની હરતી ફરતી સલૂન ત્યાં જમાવી દીધેલી. મને જોઈને સહેજે સંકોચાયા વિના એણે કહી દીધું, "આટલી દાઢી પતાવીને આવતો જ હતો, સાહેબ."
- તો તમે ઓળખી લીધો ને ભગલાને?
આવો એ ભગલો એક વાર ખૂબ માંદો પડ્યો. એને સરકારી હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યો. એની વહુ અને દીકરો એની સેવામાં ચોવીસ કલાક હાજર. મને ખબર પડ્યા પછી બે ત્રણ દિવસે હું પણ આંટો મારી આવતો. કાંઈ જોઈતું હોય તો મંગાવી લેવાનું આશ્વાસન આપી આવતો. ભગલાની માંદગી એવી કે એનો અંત જ નહિ આવે. કોઈ વાર વાતમાં સહેજ હસીને ભગલો મને કહી પણ દે, "મારા વાયદાઓ જેવી નીકળી આ તો."
મુલાકાતના સમયે કોઈ વાર તો હું બે કલાક સુધી એની પાસે બેસતો, પણ એના ગામનું કોઈ ભાગ્યેજ દેખાતું. એક વાર તો એણે ગામના બે જણાને બાજુના વોર્ડમાં કોઈની ખબર કાઢવા આવેલા જોયા, પણ પછી તે ભગલા તરફ તો ફરક્યા જ નહિ.
"ભગાભાઇ, તમારા વિના લોકોના વાળ-દાઢી વધી ગયા હશે એટલે કોઈ તમારી ખબર કાઢવા નહિ આવતું હોય ગામમાંથી?" એક દિવસ મેં હસતા હસતા પૂછ્યું. ભગલાના ચહેરા પર વ્યથાનો અણસાર દેખાયો ન દેખાયો ને બોલ્યો, "એવું તો નહિ જ હોય. હવે તો બધા દાઢીનો સામાન ઘરે રાખે છે, અને શહેરમાંથી આવીને એક જુવાનિયાએ પાદરે દુકાન પણ કરી છે. હમણાં મારે કામ ઓછું રહેતું હતું. "
ભગલાની વહુ લાજ કાઢીને અમારી વાતો સાંભળતી રહેતી. પણ કશું બોલતી નહિ. એક વાર હું ભગલાને મળીને બહાર નીકળતો હતો હતો ત્યાં એ મારી પાછળ આવી અને વોર્ડની બહાર આવી પાલવના છેડેથી સોનાની બે બંગડીઓ છોડીને મને આપતા બોલી, "સાહેબ, આ વેચીને જે કાંઈ રકમ આવે તે લેતા આવશો?" હું ચમકી ગયો. મેં ચૂપચાપ બંગડીઓ લઇ લીધી અને બીજે દિવસે એના હાથમાં ત્રણસો રૂપિયા આપી આવ્યો. પછી તો ભગલો સારો થઇ ગયો અને કામ પણ શરૂ કરી દીધું.
હવે તો મગન પણ મોટો થયો છે અને ભગલો એની સલાહને - આગ્રહને અનુસરી કોઈનું ઊધાર કામ કરતો નથી, કે કોઈનું અપમાન પણ સાંભળતો નથી. ભગલો જયારે કામ ના હોય ત્યારે ખેતરે ઉપડી જાય છે. વર્ષે દહાડે ખાવા થાય એટલા દાણા એ ખેતરમાંથી પેદા કરી લાવે છે. વહુના બંગડી વિનાના હાથ એ દરરોજ જુએ છે અને નિસાસો નાંખે છે. 'મગનને પણ હવે પરણાવવો પડશે અને એની વહુ માટે પણ કરાવવી પડશે. કોને માટે પહેલા કરાવવી? ક્યારે?' એવા વિચારોમાં એ એવો તો ખોવાય જાય છે કે, "ભગલા, દાઢી બનાવી આપને" કહેતા ઊભેલા ઘરાકને પણ "કાલે આવજો ને ભાઈ" કહી ચૂપ થઇ જાય છે. ઘરાકને ત્યાં જ ઊભેલો જોઈને ભગલો ઊંચે જુએ છે તો મને જોઈને હસી પડે છે.
- પણ જયારે ગજવામાંથી પડીકું કાઢી હું પેલી બંગડીઓ એની સામે મૂકી દઉં છું ત્યારે એ એવો તો રડી પડે છે.
