રાજીનામુ

 

રાજીનામુ

 

             આજે તો એણે નક્કી કર્યું હતું કે સવારે ઊઠીને એ સૌથી પહેલું કામ રાજીનામુ આપવાનું કરશે. સવારે જો કોઈનો ફોન આવે કે કોઈ મળવા આવે તે વખતે એ પોતે રાજીનામુ આપી દીધું છે એમ કહી નિરાંત અનુભવશે. પથારીમાં પડ્યો સુનિલ આ નિરાંત વાગોળતો રહ્યો.

એસ. એમ. ચેરીટેબલ હોસ્પિટલના મૅનેજિંગ ટ્રસ્ટી તરીકે સુનિલ છેલ્લા દસ વર્ષથી કામ કરતો હતો. ઘરમાં અને કુટુંબમાં બધું એવી રીતે ગોઠવાઈ ગયેલું હતું કે ઓફિસે ૨-૩ કલાક જવાની વિધિ કરવા સિવાય કઈ ખાસ કરવાનું નહોતું. પિતાજીએ શેરોમાં રોકેલી મૂડી અને રૂની પેઢીમાંથી એને એટલી આવક હતી કે એને કમાવા માટે કાંઈ જ કરવાની જરૂર નહોતી. એટલું જ નહિ વાપરવા માટે કાંઈ કરવું જરૂરી હતું. એટલે એણે એસ. એમ. ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટને સારું એવું દાન કર્યું હતું. પરિણામે ટ્રસ્ટના એક ટ્રસ્ટીનું મૃત્યુ થતા એને ટ્રસ્ટી નીમવામાં આવ્યો અને બીજે જ વર્ષે મૅનેજિંગ ટ્રસ્ટીનું પદ પણ મળી ગયું. સુનિલે જવાબદારી સંભાળ્યા બાદ બધા જ ટ્રસ્ટીઓ નિરાંતે ઊંઘતા થઇ ગયા હતા.

સુનિલ આવ્યા પછી હોસ્પિટલમાં ઘણી વ્યવસ્થા આવી હતી. નવા સાધનો વસાવ્યા હતા, સારા ડોક્ટરો અને પૂરતો સ્ટાફ આવી ગયો હતો. મકાન પણ મોટું થયું હતું. હોસ્પિટલની નાની મોટી વહીવટી બાબતોમાં એને દિવસ નાનો પડતો અને ઘણી વાર રાત પણ ખર્ચાઈ જતી. શરૂઆતમાં તો એને એ બધામાં ખૂબ મજા આવતી. કુટુંબમાં પણ બધાને ખૂબ આનંદ થયો હતો. પણ શરૂઆતના વર્ષો પછી મોડી રાતે ફોન રણકી ઊઠે કે વહેલી સવારે કોઈ ડોરબેલ રણકાવે તો ઊઠવાની તસ્દી કુટુંબના કોઈ સભ્ય લેતા નહોતા. નોકર હોય તો તે પણ ફક્ત ફોન ઉપાડવા કે દરવાજો ખોલવા પૂરતા જ મદદરૂપ થતા. વાત તો તેને જ કરવી પડતી. એની આ તકલીફો અને કુટુંબના સભ્યોનું તેના જાહેર જીવન તરફના બેફિકરાઈ ભરેલા વર્તનનું વળતર એને વાહ વાહ, ખુશામતો, પ્રસંશા વગેરેમાં મળી રહેતું. વહેલી સવારે ડોરબેલ રણકાવી મીઠી ઊંઘનો ભંગ કરનાર પ્રત્યે શ્રાપ વરસાવતો એ ઊભો થતો, પણ આવનાર "આપને કસમયે તકલીફ આપી, પણ આપના સિવાય બીજું કોઈ એનો ઉકેલ લાવી શકે એમ નથી" એમ કહી પ્રસંશાની માળા બનાવીને પહેરાવી દે એટલે એ ખુશ થઇ જતો. થાકીને પથારીમાં પડ્યો હોય અને પાંપણ પર પાંચ કિલો ભાર મુક્યો હોય તેવી સ્થિતિમાં ફોન રણકી ઊઠે અને 'સા.. .' જેવો ઉદ્દગાર જીભ અને હોઠની વચ્ચે અટવાતો રાખીને ફોન ઉપાડે ત્યારે સામે હોસ્પિટલના ભારે ડિગ્રીધારી ડોક્ટરનો અગત્યની વહીવટી બાબતમાં એના જેવા બીકોમ ની સલાહ માંગતો અવાજ સંભળાય એટલે એની છાતી છ ઇંચ ફૂલી જતી અને પાંપણો પરનો ભાર હળવો થઇ જતો. સવારના પહોરમાં ફોન પર વાત કરતા ઠંડી થઇ ગયેલી ચા પેપરના છેલ્લા  પાના પરના સમાચારોમાં એનું નામ વાંચીને ટેસ્ટફૂલ બની જતી.

એ ટ્રસ્ટીઓ હવે જાગ્યા હતા. જેને બકરું માનીને ઘુસાડી દીધું હતું તે હવે હાથી બનીને સૌને ઢાંકી દેતું હતું. તે  તેમનાથી કેમ સહન થાય? બધા ટ્રસ્ટીઓએ - એ બીકે કે પોતે એકલા તો નહિ પડી જાય - બે-ત્રણ વર્ષ સુધી હવા નાખ્યા કરી. પણ આજે એનો વિસ્ફોટ થઇ ગયો. વિસ્ફોટ થયો તો એવો થયો કે બધા જ ટ્રસ્ટીઓને આ પહેલા આવો વિસ્ફોટ ના કરવા બદલ પસ્તાવો થયો.

આજે મળેલી ટ્રસ્ટીમંડળની વાર્ષિક બેઠક્માં હિસાબો મંજૂર થઈ ગયા પછી હોસ્પિટલના વહીવટની વાત નીકળી. હોસ્પિટલના સુપ્રિન્ટેન્ડેન્ટે ખાનગી પ્રેકટીસ માટે રાજીનામુ આપ્યું હતું. તેમની જગ્યાએ બઢતી આપી શકાય તેવા ત્રણ ડોક્ટરો હતા. એમાંથી ડો. શાહ એક ટ્રસ્ટીના સગા હતા, અને પોતાની ભલામણ માટે અન્ય ટ્રસ્ટીઓનેપણ મળી ચૂક્યા હતા. બીજા ડૉક્ટર શોભનાબેન ઘણા લાંબા સમયથી હોસ્પિટલના સ્ટાફ ઉપરાંત દર્દીઓમાં પણ ખૂબ પ્રિય હતા. ત્રીજા ડૉક્ટર ખૂબ  ભણેલા હતા, પણ સ્થાનિક ભાષા જાણતા નહોતા. ડો. શાહ તેમના વિષયમાં નિષ્ણાત હતા, પણ તેજ મિજાજ હોવાથી અપ્રિય હતા. સુનિલે ત્રણેની વાત કરી અને પોતે આ જગ્યા માટે શોભનાબેનનીપસંદગી કરી છે એવું જાહેર કર્યું ત્યારે ભડકો થયો. અન્ય ટ્રસ્ટીઓને પૂછ્યા વિના નિર્ણય ન લેવો જોઈએ એવી લોકશાહી ટીકાથી શરુ થયેલો હુમલો સુનિલ અને શોભનાબેનના ચારિત્ર્ય ખંડન સુધી પહોંચ્યો ત્યારે સુનિલથી ના રહેવાયું અને મિટિંગ છોડીને ચાલી આવ્યો. આવીને એણે નક્કી કર્યું કે સવારે ઊઠીને એ સૌથી પહેલું કામ રાજીનામુ આપવાનું કરશે.

વહેલી સવારે એની ઊંઘ 'શોભનાબેનનો ફોન છે' કહીને નોકરે ઊડાડી ત્યારે ક્ષણભર તો એ ચમકી ગયો. 'મીટીંગનો હેવાલ એમના સુધી પહોંચી પણ ગયો? શું જવાબ આપીશ?' એવા વિચાર કરતા ફોન સુધી પહોંચ્યો ત્યાં સુધીમાં રાજીનામુ આપવાનો એણે કરેલો નિર્ણય એને યાદ આવી ગયો હતો.

"ગુડ મોર્નિંગ, શોભનાબેન, કેમ યાદ કર્યો?" શોભનાબેનનો ઉત્તર આવે ત્યાં સુધી તે હૃદયના ધબકારા સાંભળી રહ્યો.

"સુનિલભાઈ, એક તકલીફ આપવાની છે. એક બાઈને સિઝેરિઅન કરવાનું છે, પણ જોખમી છે. લોહીની વ્યવસ્થા કરવી પડશે. આપણી પાસે એના ગ્રુપના લોહીનો સ્ટોક નથી."

 "કોણ બાઈ છે?"

"ગામડેથી આવી છે. ત્રણ બાળકો છે. પતિનું ગયા મહિને જ અકસ્માતમાં અવસાન થયું. નહિ બચે તો છતી મિલકતે બાળકો ભિખારી બની જશે." શોભનાબેનના અવાજમાં રહેલી અનુકંપા એને સ્પર્શી ગઈ. રાજીનામુ તો કાલે પણ અપાશે, પોતે આજે કાંઈ ના કરે તો છોકરાઓ રખડી પડશે.

"કેટલી વાર રાહ જોઈ શકશો?"

"રાહ જોવાનું જોખમી છે, છતાં વધુમાં વધુ બે કલાક ખેંચી શકાશે."

"સારું, હું પ્રયત્ન કરું છું." કહી તેમણે ગ્રુપ નંબર લઇ શહેરની બધી બ્લડ બેંકોમાં ફોન કરી જોયા પણ સફળતા ન મળી. ગ્રુપની ચબરખી હાથમાં રાખીને તે વિચારમાં પડ્યો. પોતે જેનાથી છૂટવાનું નક્કી કર્યું તેમાં તેને વધારે ખૂંપવાનું થતું જાય છે. ચબરખી ઉપર નજર રાખીને વિચાર કરતા તેના મગજમાં ઝબકારો થયો.

તેણે ડો. શાહનો ફોન ઘુમાવ્યો. તેમનો પ્રત્યુત્તર સાંભળીને સુનીલનું મુખ મલકી ઊઠ્યું. તેણે ટ્રસ્ટી બિહારીભાઇનો ફોન નંબર જોડીને એટલું જ જણાવ્યું, "સીધા હોસ્પિટલ આવો. તાત્કાલિક કામ છે." અને એ પણ હોસ્પિટલ જવા નીકળ્યો.

બંને લગભગ સાથે જ હોસ્પિટલ પહોંચ્યા. બિહારીભાઈની આંખમાંના પ્રશ્નોનો ઉત્તર આપ્યા વિના એ આગળ થયો અને બંને મેટરનિટી ઓપરેશન થીએટર પાસે પહોંચી ગયા. તેમને જોઈને વોર્ડબોય હાંફળો ફાંફળો થઈને શોભનાબેનને બહાર બોલાવી લાવ્યો.

"શોભનાબેન, શહેરની કોઈ બ્લડ બેંકમાં તમારે જોઈતું લોહી નથી. પણ આપણે થોડા વખત પહેલા  કેમ્પ કર્યો હતો તે સમયે બધાના સેમ્પલ લીધા હતા, તેના પરથી ડો. શાહે મને કહ્યું કે આપણા સન્માનનીય ટ્રસ્ટી શ્રી બિહારીભાઈનું લોહી મેચ થશે. ગમે તેમ કરીને એ બાઈને બચાવી લઈએ." સુનિલ સડસડાટ બોલી ગયો. પછી બિહારીભાઇ સામે જોયું. હકીકતમાં બિહારીભાઇ જ સુપ્રિન્ટેન્ડેન્ટની જગ્યા માટે ડો. શાહની ભલામણ કરતા હતા એટલે એમનાથી ના કહી શકાય એવી સ્થિતિ નહોતી.

ઓપરેશન  પતિ ગયા પછી ટ્રસ્ટીઓની ચેમ્બરમાં ગયા. કોફી પીતા પીતા સુનિલે બિહારીભાઈને કહ્યું, "આજે તમેહોસ્પિટલની પ્રતિષ્ઠા માટે લોહી આપ્યું છે. આજથી આ ખુરશી તમારી. તમને હોસ્પિટલ માટે ઠીક લાગે તે તમે કરો." આગલા દિવસના વિવાદનો આડકતરો ઉલ્લેખ કરતા તેણે એક કાગળ લઈને પોતાનું રાજીનામુ લખીને બિહારીભાઈને આપી દીધું.

 

ભગલો

 

ભગલો

 

 

તમે કેટલાય ભગુભાઈઓને મળ્યા હશો, અને ભલું હશે તો કેટલાક ભગલાઓને પણ મળ્યા હશો. પણ અહીં જે ભગલાની વાત છે તેને તો નહિ જ મળ્યા હો. એટલે આપણે ભગલાને મળીએ.

"ભગાભાઇ, લોકો તમને ભગલા જેવા નામે બોલાવે તેમાં તમને અપમાન નથી લાગતું?"

" લોકો તો ભગવાનને પણ ભગલો કહે છે તો મને કહે તેમાં કાંઈ નવાઈ નહિ. પેલા સુમનભાઈ તો મોટા ઓફિસર છે. છતાં તે ગામમાં આવે ત્યારે કાશી ડોશી એને સોમલો કહીને જ બોલાવે છે. એક દહાડો તો ગમ્મત થઇ. સુમનભાઈએ મને દાઢી કરવા બોલાવેલો. પાછળના ચોકમાં ખુરશી મૂકીને સુમનભાઈ બેઠા અને બાજુમાં સ્ટૂલ પર મારા ઓજારો ગોઠવીને હું ઊભો ઊભો દાઢી કરતો જાઉં અને સુમનભાઈને ગામની નવાજૂની સંભાળવાતો જાઉં. એવામાં કાશી ડોશી ફૂલ લેવા આવ્યા. મને જોઈને કહે, "અલ્યા ભગલા, સોમલાની દાઢી કરી રહે એટલે મારા નિમાળા લેતો જજે."

"ભગાભાઇ, નિમાળા એટલે શું?"

"અમારા બાજુ વિધવા ડોશીના માથાના વાળ ઉતારે તેને 'નિમાળા લીધા' એવું કહેવાય. તમારી જેમ જ સુમનભાઈ પણ નિમાળા એટલે શું તે સમજેલા નહિ. દાઢી કરીને મારો સામાન આટોપતો હતો ત્યારે સુમનભાઈએ મને પૂછ્યું, "પેલા કાશીબા શું આપવાની વાત કરતા હતા?" મને સમજણ ના પડી કે સુમનભાઈ શું કહે છે એટલે મેં કહ્યું, "કાંઈ નહિ', ત્યારે સુમનભાઈએ ફોડ પડ્યો કે "કાંઈ લેતા જવાનું કહેતા હતા ને?'" નિમાળા એટલે શું તેની તેમને હજી સમજ નહોતી પડી. ભગલાએ કહ્યું, "તમે અમારી બાજુની ભાષા ઓછી જાણો એટલે તમારે તો પૂછવું પડે, પણ સુમનભાઈ તો ગામમાં જ મોટા થયેલા. એમને એટલી ખબર ના હોય પછી ડોશી એમને સોમલો કહે તેમાં કાંઈ ખોટું ખરું?"

"સુમનભાઈને કાશી ડોશી સોમલો કેમ કહે છે તે તો તમે સમજાવ્યું, ભગાભાઇ, પણ તમને આખું ગામ ભગલો કેમ કહે છે તે તો કહો.."

"ગામની વસ્તી મોટી અને આ કામ કરનાર હું ને મારો ભાઈ બે જણા.. મારો ભાઈ તો બિચારો દેશી ઢબે વાળ કાપતા શીખેલો એટલે ઘરડાઓ સિવાય કોઈ એને બોલાવે નહિ. રહ્યો હું એકલો અને ગામ આખું."

"તે તમે તમારા બાપા પાસે નહોતા શીખ્યા?"

"શીખેલો તો બાપા પાસે જ. પણ મારા મોટા ભાઈ મને આફ્રિકા લઇ ગયેલા. ત્યાં તો ધોળિયા લોકોના પણ વાળ કાપવા પડે એટલે મોટા ભાઈએ મને મારી મારીને શીખવી દીધેલું."

"તો પછી પાછા કેમ આવતા રહ્યા?"

"કરમની કઠણાઈ, બીજું શું? જરાક ઠેકાણે પડ્યો ને ઘર કર્યું, એટલામાં બાપા અહીં માંદા પડ્યા મોટાભાઈએ મને અહીં મોકલ્યો. કીધું કે બાપાને સાચવજે અને નાનાને સોંપીને તારી વહુને લઈને પાછો આવજે. બાપા તો થોડા વખત જીવ્યા અને ગુજરી ગયા. કારજ કરીને વહુને લઈને જવાની તૈયારી કરી એટલામાં લડાઈ ફાટી નીકળી. લડાઈ પતે ને જાઉં જાઉં કરતા દિવસો વીતી ગયા. એવામાં વહુ ગુજરી ગઈ. આમ ને આમ વિસા  કેન્સલ થયા."

"એટલે તમે ગામમાં ઈંગ્લીશ કટ વાળ કાપી આપો છો એમ ને?"

"ઠીક મારા ભાઈ. એક જણના વાળ કાપતો હોઉં ત્યાં બીજો આવે, 'ચાલ ભગલા, હમણાં ને હમણાં દાઢી કરી દે. મારે ગાડી પકડવાની છે.' એની ગાડી પકડાવવા જાઉં ત્યાં કોઈ કહે મારે લગનમાં જવાનું છે. આમ ને આમ આખા ગામમાં આ છેડેથી પેલે છેડે દોડાદોડ કરતો રહું."

"આવક સારી થતી હશે.:"

"આવકમાં તો વર્ષે દહાડે પોણો મણ દાણાં. ઘરમાં બે જણ હોય કે ચાર જણ, પણ એમાં કોઈ ફરક નહિ. જો કે હવે રોકડા આપનાર નીકળે છે, પણ વાળ કાપવાના બે રૂપિયા અને દાઢીના આઠ આના. એમાં અહીંથી ત્યાં   દોડવાનું. સમય સાચવવાના, સમય સચવાય નહિ પછી ભગાભાઇ કોણ કહે? એટલે ભગલો જ ચાલે."

"તમે શહેરની દુકાનમાં નોકરીએ જતા રહો તો?"

"ના રે ભાઈ. નોકરી એટલે નોકરી. અહીં આવક ઓછી પણ બાદશાહી તો ખરી ને? ગામમાં કોઈ વર ભગલા વગર પરણી ના શકે."

"તે કેવી રીતે?"

"વરરાજાના ને જાનૈયાનાં વાળ કાપવાના ને દાઢી કરવાની. વરરાજાનું છત્ર જેવું ભગલા પાસે છે તેવું આજુબાજુના કોઈ ગામમાં નથી. ભગલાનું છત્ર અને ચામર હોય એટલે વરરાજા અસલ રાજા લાગે. જાન નીકળવાની હોય તે દહાડે સવારથી જાનૈયાઓની દાઢી કરવાનું શરુ કરું તે જાન નીકળવાનો વખત થાય ત્યાં સુધી ચાલુ જ રહે."

"આવકનો તડાકો પડે."

"હાસ્તો. છત્ર ચામરના સાત કે અગિયાર રૂપિયા વરનો કારભારી આપે, વરરાજાના પીઠીવાળા કપડાં મળે. બધું આવી ગયું. પણ ભગલો નહિ હોય તો જાન ઝાંખી લાગે."

"બધે તમે એકલા જ જાઓ કે તમારા ભાઈ પણ?"

"અમે ઘર વહેંચી લીધેલા. મારા ભાગના ઘરોમાં મારે જવાનું. એના ભાગના ઘરોમાં એણે. પણ દાઢી કરવા અને વાળ કપાવવા તો મને જ બોલાવે. બેસતા  વર્ષના દિવસે અરીસો બતાવવા બધાને ત્યાં જાઉં."

"એ વળી શું?"

"બેસતા વર્ષના દિવસે સવારમાં અરીસો લઈને નીકળું અને બધાને અરીસામાં મોં બતાવીને શુકન કરાવું. લોકો મને બોણીના શુકન કરાવે. કોઈ રૂપિયો, કોઈ બે રૂપિયા. એક વાર તો ગમ્મત થઇ. દિવાળીની રાતે મોડે સુધી દાઢીઓ કરીને હું તો સૂઈ ગયો. થોડી વાર પછી ત્રણ જુવાનિયાઓએ ઊઠાડ્યો. "ઊઠ ભગલા, સવાર થવાની..." હું આંખો ચોળતો ઊઠ્યો અને પૂછ્યું, "કેટલા વાગ્યા?" તો 'પાંચ' કહી એક જણે ઘડિયાળ બતાવ્યું. 'ચાલ જીવ, હવે ઊઠવાનું જ છે તો દાઢી કરી આપું.' ત્રણેની દાઢી કરી, સામાન સમેટયો, ત્યાં તો એક કહે, "ભગલા, સૂઈ જ હવે. હજુ તો દોઢ વાગ્યો છે." અને બધા હસી પડ્યા."

"તમને ગુસ્સો ના આવ્યો? એવું ના થયું કે અસ્ત્રાથી બધાને વાઢી નાખું.?"

"ના રે, રંગત આવી. જુવાનિયાઓને વિશ્વાસ હશે કે હું ગુસ્સો નહિ કરું એટલે જ મને પાછું સુઈ જવાનું કીધું ને?. નહિ તો રાતે બે વાગે મને ગામમાં ફરતો કરીને એ લોકો ઘરમાં ઊંઘી ગયા હોત તો? તે દિવસે તો મગનો ય નહિ અને મગનાની  માં પણ નહિ એટલે આપણે એકલા રામ."

"એટલે તમે બીજું લગ્ન કરેલું?"

"મગનની માં સાથે તો ત્રીજું. પહેલાવાળી મારી ગઈ. બીજી જોડે ફાવ્યું નહિ એટલે નાત મારફત ફારગતી (છૂટાછેડા) લીધી. મગનની માં તો ત્રીજી. આ વખતે મેળ એવો પડી ગયો કે એ પણ સુખી અને હું પણ. મગનો ભણી ગણીને નોકરીએ વળગે એટલે અમને બેઉ ને નિરાંત."

"તો મગના પાસે આ ધંધો નથી કરાવવો?"

"મગનાને એ નહિ ફાવે. ગામના લોકો મને ભગલો કહીને બોલાવે અને ફાવે તેમ બોલે તે જોઈને એનો જીવ  એટલો ઊંચો નીચો થઇ જાય કે જાણે હમણાં મારી બેસશે. એવો સ્વભાવ નહિ ચાલે આ ધંધામાં. લોકોના ચાર બોલ સાંભળીએ એટલે શું ઘસરકા પડી જવાના હતા શરીરને. પણ હવેના જુવાનિયાઓથી એ નહિ બને."

"તમને ભગલો કહીને કેમ બોલાવે છે તે તો તમે કીધું, પણ એવું કોઈ નથી કે જે તમને ભગુભાઈ કે ભગાભાઇ કહીને બોલાવતું હોય?"

"છે ને ઘણા. ભણેલા ગણેલા અને શહેરમાં રહેતા ગામના લોકો અહીં આવે ત્યારે ભગુભાઈ કહીને બોલાવે. કોઈને કામ કરાવવું હોય ત્યારે પણ ભગુભાઈ કે ભગાભાઇ કહીને બોલાવે. તમારે પણ મારી પાસે વાત કઢાવવી હતી એટલે જ ભગલાનું ભગાભાઇ કર્યું હશે ને. પણ સાહેબ, હું છોટુભાઈની દાઢી કરીને આવું. ત્યાં સુધી તમે બેસજો. પછી આપણે નિરાંતે વાત કરીશું." કહી ભગલો પેટી લઈને ચાલવા મંડ્યો.

"બેસજો હો. હમણાં દસ મિનિટમાં આવું છું." જતા જતા પણ એણે કહ્યું. અને હું બેસી રહ્યો. દસને બદલે સો મિનિટ થઇ એટલે હું કંટાળ્યો અને ઊઠીને ચાલતો થયો. રસ્તામાં વડ નીચે જોયું તો ભગલાએ એની હરતી ફરતી સલૂન ત્યાં જમાવી દીધેલી. મને જોઈને સહેજે સંકોચાયા વિના એણે કહી દીધું, "આટલી દાઢી પતાવીને આવતો જ હતો, સાહેબ."

-  તો તમે ઓળખી લીધો ને ભગલાને?

આવો એ ભગલો એક વાર ખૂબ માંદો પડ્યો. એને સરકારી હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવામાં આવ્યો. એની વહુ અને દીકરો એની સેવામાં ચોવીસ કલાક હાજર. મને ખબર પડ્યા પછી બે ત્રણ દિવસે હું પણ આંટો મારી આવતો. કાંઈ જોઈતું હોય તો મંગાવી લેવાનું આશ્વાસન આપી આવતો. ભગલાની માંદગી એવી કે એનો અંત જ નહિ આવે. કોઈ વાર વાતમાં સહેજ હસીને ભગલો મને કહી પણ દે, "મારા વાયદાઓ જેવી નીકળી આ તો."

મુલાકાતના સમયે કોઈ વાર તો હું બે કલાક સુધી એની પાસે બેસતો, પણ એના ગામનું કોઈ ભાગ્યેજ દેખાતું. એક વાર તો એણે ગામના બે જણાને બાજુના વોર્ડમાં કોઈની ખબર કાઢવા આવેલા જોયા, પણ પછી તે ભગલા તરફ તો ફરક્યા જ નહિ.

"ભગાભાઇ, તમારા વિના લોકોના વાળ-દાઢી વધી ગયા હશે એટલે કોઈ તમારી ખબર કાઢવા નહિ આવતું હોય ગામમાંથી?" એક દિવસ મેં હસતા હસતા પૂછ્યું. ભગલાના ચહેરા પર વ્યથાનો અણસાર દેખાયો ન દેખાયો ને બોલ્યો, "એવું તો નહિ જ હોય. હવે તો બધા દાઢીનો સામાન ઘરે રાખે છે, અને શહેરમાંથી આવીને એક જુવાનિયાએ પાદરે દુકાન પણ કરી છે. હમણાં મારે કામ ઓછું રહેતું હતું. "

ભગલાની વહુ લાજ કાઢીને અમારી વાતો સાંભળતી રહેતી. પણ કશું બોલતી નહિ. એક વાર હું ભગલાને મળીને બહાર નીકળતો હતો હતો ત્યાં એ મારી પાછળ આવી અને વોર્ડની બહાર આવી પાલવના છેડેથી સોનાની બે બંગડીઓ છોડીને મને આપતા બોલી, "સાહેબ, આ વેચીને જે કાંઈ રકમ આવે તે લેતા આવશો?" હું ચમકી ગયો. મેં ચૂપચાપ બંગડીઓ લઇ લીધી અને બીજે દિવસે એના હાથમાં ત્રણસો રૂપિયા આપી આવ્યો. પછી તો ભગલો સારો થઇ ગયો અને કામ પણ શરૂ કરી દીધું.

હવે તો મગન પણ મોટો થયો છે અને ભગલો એની સલાહને - આગ્રહને અનુસરી કોઈનું ઊધાર કામ કરતો નથી, કે કોઈનું અપમાન પણ સાંભળતો નથી. ભગલો જયારે કામ ના હોય ત્યારે ખેતરે ઉપડી જાય છે. વર્ષે દહાડે ખાવા થાય એટલા દાણા એ ખેતરમાંથી પેદા કરી લાવે છે. વહુના બંગડી વિનાના હાથ એ  દરરોજ જુએ છે અને નિસાસો નાંખે છે. 'મગનને પણ હવે પરણાવવો પડશે અને એની વહુ માટે પણ કરાવવી પડશે. કોને માટે પહેલા કરાવવી? ક્યારે?' એવા વિચારોમાં એ એવો તો ખોવાય જાય છે કે, "ભગલા, દાઢી બનાવી આપને" કહેતા ઊભેલા ઘરાકને પણ "કાલે આવજો ને ભાઈ" કહી ચૂપ થઇ જાય છે. ઘરાકને ત્યાં જ ઊભેલો જોઈને ભગલો ઊંચે જુએ છે તો મને જોઈને હસી પડે છે.

- પણ જયારે ગજવામાંથી પડીકું કાઢી હું પેલી બંગડીઓ એની સામે મૂકી દઉં છું ત્યારે એ એવો તો રડી પડે છે.